یه گزارش سی و یک نما از هنرآنلاین، تشبیه تلویزیون به جعبه جادویی از آن تشبیهات متکثر‌التوصیف است که به هیچ وجه هدف از نگارش این سطور پرداختن و بررسی آن نیست، اما تردیدی نیست که تلویزیون در دنیای امروز کماکان یکی از فراگیرترین و در عین حال تاثیرگذارترین مدیوم‌هایی رسانه‌ای است. و از این نظر که توانسته در طول این سال‌ها بیش از هر مدیوم دیگری همچون جادوگران، مردم را به شکلی مجذوب خود کند ‌که همچون کسانی‌که هر روز منتظر جادوی جدیدی بودند، منتظر تماشای برنامه جدیدی باشند، ساده‌ترین و ابتدایی‌ترین دلالیلی است که صحت و درستی این تشبیه را تایید می‌کند.

با این حال همانطور که در میان جادوگران کسانی بوده‌اند که در جعبه‌ جادوی خود چیز جذابی نداشتند و یا حداقل طرز استفاده از جعبه جادو را به درستی نمی‌دانستند، تلویزیون نیز به همان مقدار که در طول دوران فراگیر شدن‌اش به درستی از امکاناتش استفاده کرده توانسته مخاطبانش را پای شبکه‌های مختلف میخکوب کند و برعکس.

اما هدف و بهانه نگارش این مقدمه نگاهی است به سخنان علیرضا اسحاقی مدیر جدید گروه فیلم و نمایش شبکه چهار سیما در مراسم تودیع و معارفه‌اش درباره احیاء تله تئاتر در این شبکه به عنوان تنها شبکه‌ای که تا حدی از زمان تاسیس‌اش تا امروز نگاهی به پخش تله‌تئاتر داشته و تنها برنامه‌ تلویزیونی با تمرکز بر نمایش‌های روی صحنه نیز از این شبکه پخش می‌شود.

هر چند این رویکرد با تغییر مدیریت‌ها در این‌ سال‌ها بالا و پایین‌های بسیاری داشته، اما به هر روی امروز اوضاع پخش تئاترهای تلویزیونی از همین شبکه در شرایط مطلوبی قرار ندارد و طرح و تاکید اسحاقی بر این مسئله در وهله اول به امید آنکه در عمل ثابت شود، قابل تقدیر است.

ضمن اینکه بعید است کسی در اهمیت چراییِ تولید و پخش تله تئاتر از شبکه‌های مختلف سیما تردیدی داشته باشد، چراکه رابطه هنرمندان تئاتر با شبکه‌های تلویزیونی نه تنها در ایران بلکه در همه جای دنیا، ارتباط مستقیمی با افزایش و یا کاهش کیفی برنامه‌های تولیدی در این رسانه دارد.

فقط کافی‌ است خاطرات بزرگان و هنرمندانی که بسیاری از آنها خوشبختانه هنوز در میان ما هستند مرور کنیم و کمی دقیق‌تر آنچه تحت عنوان تله‌تئاتر از تلویزیون در سال‌های گذشته پخش شده بررسی کنیم، چرا که هنوز بسیاری نمایش‌هایی را که توسط گروه تئاتری آناهیتا به سرپرستی مصطفی اسکویی، گروه تئاتر ملی به سرپرستی عباس جوانمرد و گروه تئاتر پاسارگاد به سرپرستی حمید سمندریان، به صورت زنده پیش از آغاز به کار تلویزیون ملی از یک شبکه خصوصی پخش می‌شد، به یاد می‌آورند، تا جایی‌که به عنوان مثال در نظرسنجی که آن زمان درباره برنامه‌های تلویزیونی از مخاطبان گرفته بود بعد از اخبار سراسری، نمایش‌های گروه تئاتر آناهیتا بیشترین تعداد تماشاگران را داشت.

یا بعد از آن در سه دهه اخیر که عموما پخش تئاترهای تلویزیونی همچون "مثل آباد" توسط زنده‌یاد رضا ژیان، "گل یاس" توسط زنده‌یاد محمود استادمحمد، "کالیگولا" توسط قطب‌الدین صادقی، "دو مرغابی در مه"، "ماجراهای رونالد و مادرش" و "آسانسور" توسط زنده‌یاد حسین پناهی، "خرده جنایت‌های زن و شوهری" توسط فرهاد آئیش، "ماه مهربان" توسط بهروز بقایی،" بازپرس کل" توسط محمد رحمانیان، "ملودی شهر بارانی"، "آرامش از نوعی دیگر" و "عشق و نیسیتی" توسط هادی مرزبان، "شایعه" توسط داوود رشیدی، "زمستان 66" و "دل سگ" و "آدم خوابش می‌گیره" توسط محمد یعقوبی و... را به خاطر داریم.

اما علیرضا اسحاقی که به تازگی به جای رحمان سیفی آزاد مدیریت گروه فیلم و نمایش شبکه چهار به عنوان تنها شبکه حامی هنرمندان تئاتر برعهده گرفته، در مراسم معارفه خود، با بیان اینکه نقطه آغاز کار خودش نیز تئاتر بوده و معتقد است این هنر همواره مظلوم واقع شده، گفته: تله تئاتر یکی از کارهایی که مورد تایید سازمان صدا و سیما و البته جزو اختیارات شبکه چهار است، توجه به موضوع تئاتر و تله‌تئاتر است که می‌خواهیم با قدرت ویژه درباره آن فعالیت کنیم. او همچنین با اشاره به اینکه تولید تله تئاتر نسبت به دیگر برنامه‌ها ارزان‌‌‌تر است و تاثیر آن نیز بیشتر، تاکید کرده که می‌خواهد تله تئاتر را احیاء کند. چیزی که همه هنرمندان تئاتر و علاقه‌مندان هنرهای نمایشی دوست دارند اتفاق بیفتد.

تله تئاتر حکم ژله و سالاد سفره تلویزیون را دارد

نیما دهقان کارگردان نمایش تلویزیونی "مرگ در ساعت مرغابی" فعالیت حرفه‌ای صدا‌و‌سیما در زمینه تله تئاتر را منوط به پیش‌تولید در زمینه نمایشنامه‌نویسی می‌داند و در این‌باره به هنرآنلاین، گفت: متون موجود بیشتر برای اجرا در صحنه نوشته شده‌اند.

این کارگردان تئاتر و تهیه‌کننده برنامه تلویزیونی "مجله تئاتر" در خصوص وضعیت تله تئاتر در سازمان صدا‌و‌سیما ادامه داد: مفاهیمی که از طریق تله‌تئاتر به مخاطب منتقل می‌شوند بسیار عمیق‌تر از سریال ها است. به همین خاطر است که تله‌تئاتر می تواند سطح توقع مخاطب را بالا ببرد و او انتظار داشته باشد کارهای بهتری برایش تولید شود. تله تئاتر خارج از کلیشه های معمول داستان در فیلم هاست.

او افزود: با توجه به این موضوع، تصور پر بیننده بودن تله تئاتر از اساس تصور غلطی است و نباید بر اساس تعداد مخاطب نسبت به تولید آن تصمیم گرفت. مخاطب معیار نیست، البته کم کم به تله تئاتر جذب می شود.

دهقان گفت: ضرورت‌های یک جامعه می‌طلبد که سفره رنگینی از تولیدات هنری داشته باشد. همان طور که یک سفره نیاز به آب و نان و برنخ و خورشت دارد، به ژله و سالاد هم برای رنگین کردن خود نیاز دارد. تله تئاتر در واقع حکم همان ژله و سالاد سفره را دارد.

این هنرمند درباره متون تله تئاتر نیز معتقد است: متن‌های خیلی خوبی داریم و از نظر متن تئاتر هیچ مشکلی وجود ندارد. البته باید تاکید کنم که یکی از بزرگ ترین مشکلات متون ایرانی این است که از اول برای تله نوشته نشده اند. این نمایشنامه ها برای کار روی صحنه نوشته شده اند و خصوصیات خاص خود را دارند. تفاوت است بین متنی که برای مخاطبی که بلیت می خرد نوشته شده است و مخاطبی عامی که از خانه و تلویزیون شخصی خود کانال را انتخاب می کند. مدیوم تلویزیون و تئاتر متفاوت است.

دهقان در ادامه به مسئولان تلویزیون توصیه کرد تا پیش تولید تله تئاتر را جدی بگیرند و توضیح داد: پیش تولید نگارش می تواند مرحله ای باشد که به سمت تولید متون خوب و اختصاصی برای تئاتر تلویزیونی برود. سازمان باید قبل از این که تولید کند از هنرمندان طرح و متن بخواهد تا بتواند روی آن ها سرمایه گذاری درستی کند.

او ادامه داد: اگر حجم خوبی از متون نوشته شده داشته باشیم، می توانیم به آینده تله‌تئاتر با امیدواری نگاه کنیم. در غیر این صورت، با استفاده از متون به شکل رندوم، امیدی به پیشرفت در تله تئاتر نیست.

کارگردان نمایش "شیش و هشت" در بخش دیگری از سخناش به لزوم اجرای متون خارجی در کنار نمایشنامه های ایرانی اشاره کرد و اظهار داشت: اجرای متن خارجی در زمینه‌های ساختاری نمایشنامه‌نویسی برای تلویزیون آموزش های مفیدی در برخواهد داشت. ضمن این که گروه تولید و مخاطبان با فرهنگ تازه‌ای آشنا می شوند. کارگردان های خوبی هم داریم که از عهده اجرای متن های غیر ایرانی بر می آیند. کارگردانی تله تئاتر مثلا مانند سیاه بازی نیست. یک هنرمند سیاه بازی نمی تواند در نمایش تراژیک بازی کند زیرا در زمینه کار خود متخصص است. اما کارگردان تئاتر اگر مولف و صاحب امضا باشد می تواند کار خود را با متن دلخواه انجام دهد.

بهترین کار تولید تله تئاتر بر اساس متون با کیفیت ایرانی است

محمد یعقوبی نمایشنامه‌نویس و کارگردان تئاتر نیز که تاکنون تله تئاترهای "زمستان"66، "دل سگ" و "آدم خوابش می‌گیره" با کارگردانی او بارها از شبکه چهار سیما پخش شده، درباره اینکه چرا مخاطبان تلویزیون این روزها علاقه کمتری به تله تئاتر از خود نشان می‌دهند، با بیان اینکه به این نتیجه قطعی رسیده‌ام كه ایراد از تماشاگران نیست، به هنرآنلاین، گفت: ایراد از كیفیت آثاری است كه به عنوان تله‌تئاتر در طی این سال‌ها از تلویزیون پخش شده است.

یعقوبی در ادامه با اشاره به این واقعیت که تماشاگران تلویزیون ثابت كرده‌اند كه سریال‌های كم‌ارزش غیرهنری را هم تماشا می‌كنند و طرح این سوال که پس چرا این تماشاگران باید از دیدن تله‌تئاتر گریزان باشند، ادامه داد: به نظر من غیرمسئولانه‌ترین و در عین حال ساده‌ترین پاسخ این است كه بگوییم تله‌تئاتر هنری است سخت فهم و دارای مخاطب خاص و مردم در حدی نیستند كه تماشاگر تله‌تئاتر باشند. اما این‌ فقط پاسخی ساده برای تبرئه کردن خودمان است.

کارگردان تله تئاتر "زمستان"66 با بیان اینکه بیشتر تله‌تئاتر‌ها در یك عامل که هر دو فاقد ارزش‌های هنری و فاقد كیفیت لازم هستند با سریال‌های كم‌ارزش مشترك هستند، اظهار داشت: یك تله‌تئاتر مانند هر اثر هنری دیگر به منظور ارتباط با تماشاگر باید قصه‌اش را خوب بگوید، بازیگری قابل قبولی داشته باشد و از تصویرسازی شایسته برخوردار باشد.

او در ادامه با اشاره به پخش تله تئاترهای پخش شده در طی سال‌های گذشته که بیشتر آنها بر اساس متون نمایشی غیرایرانی بوده، افزود: تماشاگران تله‌تئاتر را به خاطر بازی‌های اغلب تصنعی بازیگران دوست ندارند و به خاطر اصرار مخرب اكثر كارگردانان به این‌كه تله تئاتر را مانند تئاتر می‌پندارند و به استفاده از امكانات ولو ابتدایی دوربین علاقه‌ای نشان نمی‌دهند.

این کارگردان و نمایشنامه نویس تئاتر با بیان اینکه؛ اصولا این باور جزمی كه تله‌تئاتر با فیلم فرق دارد منتج به تولید آثار ملال‌آور شده و مخاطبان را نسبت به تماشای تله تئاتر دل‌سرد كرده، خاطر نشان کرد: به نظرم تولید تله‌تئاتر بر اساس متون نمایشی ایرانی در شبکه چهار یک تصمیم بسیار به‌جا و شایان تحسین است. و در واقع یک حركت شایسته‌ به منظور اشاعه هنر تئاتر ایران در میان مردم و تماشاگران آن سوی مرزها است.

یعقوبی همچنین در پایان ضمن اهمیت تولید تله تئاتر بر اساس متون ایرانی گفت: اگر چنین اقدامی جدی گرفته شود فرصت خوبی است تا بضاعت تئاتر كشورمان و علاقه‌مند كردن مردم به تماشای تله‌تئاتر است اما نباید فراموش کرد که هرگونه بی‌سلیقه‌گی و سهل‌انگاری در انتخاب نمایشنامه‌های ایرانی برای تولید تله‌تئاتر و انتخاب نمایشنامه‌های كم‌ارزش نیز می‌تواند ضربه‌ مهلك دیگری به بدنه نحیف تئاتر كشورمان بزند. 

برای ساخت تله‌تئاتر نیاز به متن ایرانی و بودجه داریم

رحمان سیفی‌آزاد نیز که حالا مدیریت گروه فیلم و نمایش شبکه چهار را به علیرضا اسحاقی سپرده دراین باره با بیان اینکه به نظر می‌رسد صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، حالا مدت‌هاست که از سال‌های طلایی تولید تله‌تئا‌تر فاصله گرفته، گفت: تولید نشدن تله تئا‌تر ناشی از عدم تحقق بودجه آن در سال‌های اخیر است.

سیفی‌آزاد درباره وضعیت تولید تله تئا‌تر در این شبکه، گفت: مشکل اصلی عدم تولید تله تئا‌تر در یکی دو سال گذشته، مربوط به اعتبارات مالی سازمان بوده است. در بودجه ریزی سازمان، سهم تله تئا‌تر هم مثل فیلم و سریال تعیین شده ولی وقتی این بودجه به صورت کامل محقق نشود، مدیران با بودجه حاضر به سراغ ساخت برنامه‌هایی می‌روند که هم فراوانی مخاطب بیشتری دارد و هم ضرورت تولید. مخاطب سریال و فیلم تلویزیونی به طور طبیعی بیش از تله تئا‌تر است و برای همین در اولویت سازمان صدا و سیما قرار گرفته است.

او در این‌باره توضیح داد: تله تئا‌تر به دلیل ماهیت دیالوگ‌محور خود مخاطبان خاصی را جلب می‌کند. مخاطبانی که بیشتر اهل اندیشیدن باشند. اما سریال به دلیل تعدد حوادث و لوکیشن‌های متنوع، جذابیت بیشتری برای مخاطبان عمومی دارد.

مدیر پیشین فیلم و نمایش شبکه چهار سیما، با تاکید بر اینکه تعداد مخاطبان تله تئا‌تر کم نشده، درباره تفاوت‌های مخاطبان فیلم و تئا‌تر تلویزیونی گفت: مخاطب تله تئا‌تر کسی است که شرایط اقتصادی و فکری بهتری دارد. او می‌خواهد فیلم ببیند و فکر کند تا لذت ببرد. اما سایر مخاطبان می‌خواهند ببینند و فکر نکنند تا لذت ببرند. تماشاچی عمومی یک فیلم و یا نمایش "بیننده" است و نه مخاطب. رسانه برای تعیین اولویت‌ها، مخاطب‌های خود را در نظر می‌گیرد.

او افزود: در یکی دو سال گذشته همواره تلاش کردیم در این زمینه کاری انجام دهیم ولی به دلیل مشکلات مالی دولت و تزریق نشدن بودجه تله تئا‌تر نتوانستیم کاری داشته باشیم، اما امسال قول‌هایی گرفته‌ایم و در صورت تحقق آن‌ها، تله تئا‌تر خواهیم ساخت. قول داده‌اند با توجه به ضروریت‌های بحث امسال بودجه تله تئا‌تر را محقق کنند.

سیفی‌آزاد همچنین به مساله اسپانسر اشاره کرد و گفت: چرخ رسانه هم باید بچرخد. در سال‌های گذشته، سریال‌های تلویزیونی به سمت جذب حامیان مالی رفتند و توانستند تا حدودی مشکلات را حل کنند اما در تله تئا‌تر به دلیل کم بودن حجم مخاطب، کسی حاضر نیست حامی مالی شود زیرا این کار برای او رفه اقتصادی ندارد.

کارگردان نمایش «شایعات» همچنین بخش دیگری از مشکلات را مربوط به متن دانست و گفت: در تهیه متون ایرانی برای تئا‌تر تلویزیونی مشکل داریم. نویسنده‌های خوب ما کمتر قلم می‌زنند و یا ترجیح می‌دهند برای فیلم و سریال و تئا‌تر صحنه بنویسند. این در حالی است که اجراهای ایرانی از تله تئاتر‌های خارجی زیاد برای مخاطب ما جذاب نیست.

او همچنین دوبله و پخش تله‌های خارجی را راه‌حل شبکه برای این مشکل دانست و اضافه کرد: مخاطب از دیدن نسخه اصلی تله تئا‌تر‌ها لذت بیشتری می‌برد. برای همین در سال‌های گذشته، به طور گسترده اقدام به دوبله و پخش این نسخه‌ها کردیم. باغ وحش شیشه‌ای، مرگ فروشنده، دو دوشنبه و شازده کوچولو تعدادی از این آثار بودند.

این کارگردان و نویسنده تئا‌تر در پایان با اشاره به مسایل فنی ساخت تله تئا‌تر خاطر نشان کرد: کارگردان تلویزیونی بر اساس میزانسن‌های کارگردان هنری کار خود را انجام می‌دهد. اما در دنیای امروز اوضاع به این سمت رفته است که با افزایش دانش فنی تئاتری‌ها، کار این دو فرد یکی شده است. کارگردان تئاتری که دکوپاژ بداند راحت‌تر می‌تواند تله تئا‌تر خود را بسازد.

او یادآور شد: کارگردان‌ها باید قانع شوند که لازم است برای دوربین کار کنند، دکور بزنند و میزانسن بدهند و این موضوع با کارگردانی تئا‌تر صحنه بسیار متفاوت است. لازم است هنرمندان تئا‌تر ما، از پیش این آمادگی‌ها و مهارت‌های فنی را در خود ایجاد کنند.

تئاتر تلویزیونی حیثیت رسانه ملی است

داریوش مؤدبیان مترجم و کارگردان پیشکسوت تئاتر نیز با بیان اینکه بازپخش تله تئاترهای قدیمی هم برای مخاطبان امروز جذاب است معتقد است با این کار هنرمندترین بازیگران حرفه‌ای در تله تئاتر حضور بهم می‌رسانند و اساسا تئاتر تلویزیونی حیثیت تولیدات رسانه ملی است.

مؤدبیان با اظهارنظری پیرامون دلایل روند ضعیف تولید تله تئاتر در تلویزیون به هنرآنلاین، گفت: زمانی تلویزیون ما جایگاه ویژه‌ای برای ارتقای سطح تئاتر کشور داشت و حتی در دوره مدیریت آقای ضرغامی هم از من خواستند پژوهشی درباره ساختارهای نمایشی تله تئاتر انجام دهم که اتفاقاً جایزه‌ای نیز به آن تعلق گرفت.

او ادامه داد: اما توقف رشد تولیدات تئاتر تلویزیونی به ویژه در شبکه چهار سیما حاکی از کم توجهی مسئولان و مدیران در این حوزه است؛ مدیرانی که باید از هر فرصتی تستفاده کنند تا مخاطبان از دست رفته تلویزیون را دوباره جذب کنند.

مودبیان با اشاره به اینکه تئاتر تلویزیونی طیف وسیعی از مخاطبان را راغب تماشای تله تئاتر می‌کند، گفت: اساتید بسیاری تئاتر کشور را به رخ همگان کشیدند، زمانی راجع به سوابق کاری علی نصیریان در حوزه تله تئاتر تحقیق می‌کردم و آنجا بود که به این دیدگاه رسیدم.

او همچنین افزود: باور کنید بازپخش کارهای قدیمی هم برای مخاطبان امروز جذاب است چرا که هنرمندترین بازیگران حرفه‌ای در تله تئاتر حضور بهم می‌رسانند و اساساً تئاتر تلویزیونی حیثیت تولیدات رسانه ملی است.

این کارگردان و مدرس تئاتر با اشاره به افزایش امکانات فعلی خاطر نشان کرد: امروز ضرباهنگ مونتاژ دکور و امکانات تولید تله تئاتر پیشرفت کرده و خود من کوشش کردم متن‌هایی را به تصویب رسانده و در قالب تله تئاتر تولید کنم اما متأسفانه ارتباطات لازم میان هنرمندان و مدیران تولید در صدا و سیما قطع شده و همین امر موجب تنزل تئاتر تلویزیونی شده است.

تله‌تئاتر باعث ارتقا نگرش مخاطب می‌شود

بهروز بقایی بازیگر و کارگردان نیز با تاکید بر تاثیرگذاری تله‌تئا‌تر درباره کیفیت تله‌تئاتری‌های تولید شده در تلویزیون، به هنرآنلاین گفت: همه ما در یک قاعده کلی نمایش کار می‌‎کنیم و همه ما یک سری قواعد اساسی را برای نمایش رعایت می‌‏کنیم. مثلا یکی از امکاناتی که سریال در اختیار ما قرار می‌‏دهد گسترده شدن لوکیشن و تعداد حوادث است و این باعث می‌‏شود که دست کارگردان باز باشد. در مقابل تئا‌تر در صحنه و در تلویزیون محدودیت‎هایی دارد. البته در تلهتئا‌تر شما می‌توانید تدوین کنید و یا مثلا رنگ را تغییر دهید در حالیکه در تئا‌تر صحنه‎ای این تماشاگر است که باید بسیاری از امور را در ذهن خود تفسیر کند. اما نکته مهم این است که برای تولید یک تله تئا‌تر خوب باید تمام قید‌ها و قوانین تئا‌تر را رعایت کنیم در حالیکه در تولید سریال چنین الزامی وجود ندارد.

او با اشاره به اینکه در سریال آسان‎پذیری‎هایی رواج دارد که البته ما آن‌ها را رواج می‌دهیم، افزود: اما این آسانپسندی‎‌ها در تله‌تئا‌تر وجود ندارد. تئا‌تر تلویزیونی از ذهن تماشاگر برای پرداخت جریانات استفاده کرده و با ذهن تماشاگر کار می‌‎کند. به این روش است که تئا‌تر و تله تئا‌تر موجب ارتقا نگرش مخاطب می‌شود، امری که باید اتفاق افتد.