لیوی مورخ رومی، تاریخ اولین اجرای تئاتری در روم را سال 364 پیش از میلاد ذکر می کند، و آن هنگامی بود که طاعون شهر رم را فرا گرفته بود و. رقصگران و نوازندگانی از اتروریا به رم آمدند تا خشم خدایان را فرو بنشانند.
بنابراین در 240 پیش ازمیلاد، هنگامی که درام یونانی به روم صادر شد، اقسام مختلف سرگرمیها در جشنواره های رومی کاملا جا افتاده بودند، و درام یونانی، در آن زمان بر آنها افزوده شد.
بعنوان یک ملت، رومیها را مردمی می شناسند که عقاید و اعمال دیگران را اقتباس کرده اند، اما رومیها مقلدینی کور و بی استعداد نبودند، زیرا از میان ملتها و مردم زیادی که با یونان تماس حاصل کردند، تنها رومیها توانستند اشکال هنری یونان را جذب کنند. مسلما رومیها را نمی توان صرفا ادامه دهنده یونانیها به شمار آورد، زیرا ویژگیهای خود آنها موجب گردید که بسیاری از اسلوب های یونانی صرف را نپذیرند.
درام رومن در دوران جمهوری (509-27 پ م)پیشرفت کرد: جاذبه تراژدی برای رومیها پژواک احساسات جمهوریخواهی نسبت به ایمان، شرف، و وظیفه شناسی بود، در حالی که جاذبه کمدی به خاطر راه حل ساده دلانه ای بود که برای پیچیدگیهای روزمره زندگی طرح می کرد و همواره با خوشی به پایان میرسید. به نظر نمی رسد که رومیها چه در شکل و چه در محتوای درام، نگران ارزشهای فلسفی یا ملی خود بوده باشند. در دوران امپراطوری(27 پ م تا 476 م)، درام جدی بکلی کناری نهاده شد و جای خود را به سرگرمیهای مختلف داد؛ تئاتر روز به روز تفریحیتر گردید، و نوآوریهای گوناگونی مورد نیاز قرار گرفت. بنابراین انواع جدیدتری از سرگرمیها، اجرای هر چه با شکوه تر و پر خرج تر نمایشها، و ارائه نمایشهای هیجان آور (ازجمله استفاده از برهنگی، امور جنسی، خشونت، و خونریزی) رواج گرفت.
در دوران امپراطوری تعداد اجراها به شدت زیاد شد، چرا که در این عصر به مردم « نان و سیرک» داده می شد. در سال 345 میلادی، صد روز از سال اختصاص به تئاترهای سرگرم کننده، و 75 روز اختصاص به نمایش های ارابه رانی و گلادیاتوری داشت.
درام در قلمرو رومیها
گفته می شود ادبیات رومی با «لیویوس آندرونیکوس» آغاز گردید، زیرا تراژدیها و کمدیهایی که او نوشته یا ترجمه و اقتباس کرده است، مهمترین آثار ادبی اولیه لاتینی به شمار می رود. رومیان او را مستقیما برای نوشتن و اجرای نمایشنامه از تارانت (واقع در قلمرو یونانی جنوب ایتالیا) آورده بودند.
اولین درام نویس رومی الاصل «گنئوس ناویوس» نام دارد، که درام نویسی را از حدود 235 پیش از میلاد آغاز کرد.
«تیتوس ماکیوس پلوتوس» اولین جانشین با ارزش آندرونیکوس و ناویوس به شمار می رود. محبوبیت او به حدی بود که پس از مرگش 130 نمایشنامه را به او نسبت داده اند. پلوتوس را به خاطر گفتگوهای زیبایش در زبان لاتینی، وزنهای متنوع اشعار، و شوخیهای کنایه آمیزش بسیار ستوده اند.
«پوبلیوس ترنتیوس آفر» (ترنس) در کارتاژ متولد شد. وی شش نمایشنامه نوشته که همه آنها موجودند: آندریا، مادرزن، خودآزار، خواجه، فورمیو، و برادران. نکته قابل توجه در آثار ترنس طرح توطئه و خلق حادثه نیست، بلکه مهارت او در شخصیت پردازی و ساختن دو خط موازی داستانی است که به وی امکان میدهد جنبه های متناقض رفتار آدمی را نشان دهد.
هر چند تراژدیهای رومی امروزه به عنوان درامهای نازلی شناخته می شوند، اما از طرف تماشاگران و منتقدان زمان خود مورد لطف بسیار بوده اند.
چنین می نماید که تاکید تراژدیهای رومی، بیشتر روی مقولاتی از جمله فضیلت تام، گناه، وحشت، کردار نجیبانه، داستانهای احساساتی، و بلاغت، همراه با صحنه هایی بسیار هیجان انگیز و تماشایی بوده است.
تنها تراژدی های رومی که بدست ما رسیده اند متعلق به «لوسیوس آنئوس سنه کا» هستند. از سنه کا نه نمایشنامه به جا مانده است: زنان تروا، مده آ، اودیپ، فدرا، تیستس، هرکول در اوتا، هرکول دیوانه، زنان فنیقی، و آگاممنون؛ که همه از نمایشنامه های یونانی اقتباس شده اند.
نمایشنامه های سنه کا زمینه تراژدیهای عصر شکسپیر را فراهم آوردند، از اینرو شناخت ویژگی نمایشنامه های او از اهمیت بسزایی برخوردار است.
شیفتگی سنه کا به جادو، مرگ، و تداخل دنیای انسانها و فوق انسانها، الگوی درامهای رنسانس قرار گرفت. سنه کا شخصیتهایی خلق می کرد که دستخوش هوای نفسانی (ازجمله انتقام) بودند و این تمایلات، آنها را به سوی فنا می کشاند. بسیاری از شیوه های فنی سنه کا، از جمله تک گوییها، گفتگو با خویشتن و وجود محرم راز، توسط مولفان بعدی تقلید شد. لذا، با آنکه سنه کا درام نویس درجه دومی شناخته می شود، اما تاثیر عظیمی بر دوره های بعد از خود برجای نهاده است.
نمایش های کوتاه رُمی:
"فابیولا آتلانا" ظاهرا نمایشهایی کوتاه بودند که به عنوان قطعه اختتامیه در پایان نمایشهای جدی اجرا می شد. صحنه ها، شخصیتها، و نوع سخن گفتن در آتلانا روستایی، و موضوع آن اغلب درباره حقه بازی، شکم چرانی، زد و خورد، و بهره برداری از اعمال جنسی بود.
اوج محبوبیت فابیولا آتلانا در سده اول پیش از میلاد بود، و پس از آن میم جای آن را گرفت.
میم اساسا یک شکل دراماتیک تئاتری، گاه کوتاه و گاه بلند و مفصل بود که بازیگران زیادی در آن ایفای نقش می کردند. احتمالا میم به هر نوع موضوع جدی یا شوخی می پرداخت، اما عموما سر و کارش با جنبه های روزمره زندگی بود، که با دیدی کمیک یا ساتیر نگریسته شده باشند.
در دوران امپراطوری، پانتومیم یا فابیولا سالتیکا نیز مورد توجه زیادی بود. این نمایش در روم، ابتدا به صورت رقص یک نفره بود، و به عنوان برنامه ای کمکی به کار گرفته می شد و همواره تابع برنامه های دیگر بود. داستان پانتومیم معمولا از اساطیر اخذ می شد و بازی توسط گروه همسرایان که داستان را با آواز توضیح می داد، و یک ارکستر متشکل از فلوت، نی، و سنج همراهی می شد. پانتومیم نمایشی جدی بود که گاه جنبه کمدی هم پیدا می کرد. جنبه کمدی در پانتومیم بزودی از محبوبیت افتاد و جنبه جدی آن به تدریج جای تراژدی را گرفت.
قرن بیستم:
کابوس تاریخ معاصر نویسندگان را برآن می دارد که بُعد بیرحمانه ای از بشریت را ببینند.
برای تئاتر پوچی سابقه هایی مربوط به پیش از جنگ جهانی دوم می توان تشخیص داد. مهمترین پیشگامان لوئیچی پیراندللوی ایتالیایی است. وی نخستین کسی است که در نمایشنامه ایی مانند هرکس حقیقت خود را دارد (1916)، شش شخصیت در جستجوی نویسنده (1921) و امشب بدیهه گویی می کنیم (1930) به گونه ای قاطع، انسان را مانند «پوسته ای میان تهی» و زندانی تجربه ی بیان ناپذیر جهانی که در آن هیچ حقیقت عینی حاکم نیست نشان می دهد.
دوران معاصر و عصر شتاب
این عصر، عصر انفجار اطلاعات و گسترش راه های ارتباطی میان انسان هاست. با فراگیری امکانات ارتباطی، چیزی به نام :فاصله" بین انسانها، . و بین حادثه تا "خبر" کمرنگ شده است، با گسترش بُعد بیرونی آگاهی های ضمنی، انسان در درون خود دچار کمبودهای بی شماری است و چه بسا این عصر به پدیدههای بازگشت به درون، و توجه بیشتر به معانی ذاتی انسانی منجر گردد.
از سوی دیگر، شتاب در ارسال و دریافت اطلاعات، زمانِ کمی باقی گذاشته است، در کنار این فرصتِ کم، ولی، انسانِ با سواد و اشباع از امکانات و فناوری، همچنان نیاز به تغذیه جنبه های هنری روح خویشتن دارد.
از این نظر، هنر تئاتر همواره از پیشگامان بردن انسان به وادی دیگری غیر از زمان و مکان فیزیکی بوده است. ساعتی برای رفتن به دنیایی دیگر، و همچنان تصویری و کاربردی.
نمایشنامه های کوتاه- در کنار داستان های کوتاه و خیلی کوتاه و چند خطی- را شاید بتوان پدیده غالب دنیای معاصر نامید.
از این رو انسان های شتاب زده امروزی که فرصت کمی برای خویشتنِ خویش دارند، برای تغذیه روح خود، به شدت طالب این نوع از هنر نویسندگی هستند.
جورجو سولیری، از جمله کسانی است که نمایشنامه های کوتاه متعددی به رشته تحریر درآورده و نمایشنامه های او، بارها در ایتالیا به روی صحنه رفته اند. از این نویسنده تا کنون اثری به زبان فارسی ترجمه نشده، و خانم دکتر نازیلا گودرزیان تصمیم به ترجمه نمایشنامه های او، و معرفی وی به جامعه علاقمند تئاتری در ایران گرفته است.
جورجو سولیری متولد سال ۱۹۶۲ در شهر رم ایتالیا است. او در رشتۀ حقوق فارغ‌التحصیل شده و از سال ۱۹۷۷ و زمانی که تنها پانزده سال داشت شروع به نوشتن می‌کند. پس از چند سال فعالیت در زمینۀ روزنامه‌نگاری و سرودن شعر، به نوشتن نمایشنامه روی می‌آورد.
در سال ۱۹۹۶ انجمنی فرهنگی تأسیس می‌کند و در ادامه در کنار نویسندگی به کارگردانی، بازیگری و نوازندگی می‌پردازد.
خانم دکتر نازیلا گودرزیان مترجم آثار سولیری، در دانشگاه پروجا ایتالیا تحصیل، و تا کنون چهار نمایشنامه از تئاتر ایتالیا، ترجمه کرده است. این 4 نمایشنامه در سه جلد توسط انتشارات ادبیات نمایشی و در سال جاری منتشر شده اند.
نمایشنامه ایستگاه قطار حومه شهر در 22 صفحه، نمایشنامه ببر و عقاب در 55 صفحه، و دو نمایشنامه قصه شب و صندلی شکسته، هر دو در یک جلد و 35 صفحه، سه کتابی هستند که انتشارات ادبیات نمایشی به علاقمندان نمایشنامه های کوتاه، عرضه کرده است.
آزاده فخری، نویسنده، نمایشنامه نویس
عضو کانون نمایشنامه نویسان خانه تئاتر، عضو انجمن منتقدان، نویسندگان و پژوهشگران خانه تئاتر، عضو کانون منتقدان تئاتر ایران
